«ព្រះពុទ្ធសាសនាថេរវាទនៅសម័យកណ្ដាល»

          ដោយសារតែសង្គ្រាមកើតមានមិនឈប់ឈរ ដែលបង្កឡើងដោយប្រទេសជិតខាង មានសៀម និងយួន ព្រម ទាំងសង្គ្រាមក្នុងស្រុកនានាជាច្រើន បានបង្កឲ្យប្រទេសជាតិទាំងមូលត្រូវធ្លាក់ស្រុតបាត់កិត្យានុភាព អធិបតេយ្យភាព និងឱនភាពនៅគ្រប់វិស័យទាំងអស់ ។ ក្នុងនោះព្រះពុទ្ធសាសនាបានហែលឆ្លងកាត់នូវព្រឹត្តិការណ៍សង្គមដ៏ស្មុគស្មាញ នេះជាមួយពុទ្ធបរិស័ទចំណុះជើងវត្តទូទាំងប្រទេសផងដែរ ។ វត្តអារាម គម្ពីរដីកាត្រូវបានដុតបំផ្លាញ និងវាយកម្ទេច ឯព្រះសង្ឃត្រូវបានគេធ្វើគុត ឬត្រូវគេបណ្ដេញចេញពីវត្តដោយគ្មានមូលហេតុច្បាស់លាស់ក្រៅពីការបំផ្លាញដោយមិន រើសមុខ (ពីសំណាក់ប្រទេសយួន) ។ ទោះបីមានការព្យាបាទពីសំណាក់សត្រូវយ៉ាងណាក្ដី ក៏ព្រះពុទ្ធសាសនានៅតែ តស៊ូយ៉ាងរឹងមាំជាមួយនឹងពុទ្ធបរិស័ទគ្រប់ស្រទាប់វណ្ណៈផងដែរ ។ ដោយសារតែសទ្ធាដែលកើតចេញពីជំនឿដ៏ជ្រះថ្លា របស់ប្រជាជនខ្មែរ ទាំងព្រះមហា ក្សត្រ ទាំងមន្ត្រីរាជការគ្រប់លំដាប់ថ្នាក់ បានខិតខំកសាង ជួសជុល និងធ្វើការរៀបចំ វត្តអារាមពុទ្ធសាសនាឲ្យមានដំណើរការឡើងវិញ​ប្រកបទៅដោយស្មារតីសាមគ្គីដ៏ខ្ពង់ខ្ពស់ ។​

​ចុងសម័យអង្គរ ព្រះពុទ្ធសាសនាមហាយាន និងព្រហ្មញ្ញសាសនាចាប់ស្រុតចុះគួរឲ្យកត់សម្គាល់ ហើយពុទ្ធ សាសនាថេរវាទ ក៏ចាប់មានឥទ្ធិពលយ៉ាងធំធេងនៅក្នុងស្ថានភាពដែលមានការប្រែប្រួលទាំងនេះ ។  លោក ហារី បេន ដា បានចាត់ទុកថា ព្រះពុទ្ធសាសនាថេរវាទនៅប្រទេសខ្មែរនៅចុងសម័យអង្គរ និងសម័យក្រោយអង្គរបន្តិចថាជាជំនឿ នៃ​ចលនាប្រជាជនទូទៅ ពោលគឺសាសនានេះមានបង្គប់នូវគំនិតប្រឆាំងនឹងរបបអភិជន ។ ទស្សនៈរបស់លោកហាក់ ដូចជាឆ្លើយស្របទៅនឹងទស្សនៈរបស់លោក ឡឺក្លែរ ដែលជឿថា «ព្រះពុទ្ធសាសនាជាកត្តា ដែលធ្វើឲ្យមានការលុប បំបាត់នូវប្រព័ន្ធវណ្ណៈ» ។

ពង្សាវតារជាច្រើនបានបង្ហាញថា រជ្ជកាលរបស់ព្រះបាទធម្មរាជា (១៤៨៦‑១៥០៤) ថាជាយុគមាសនៃការ រីកចម្រើនខាងជំនឿព្រះពុទ្ធសាសនា ។ ស្ដេចអង្គនេះបានឧបត្ថម្ភដល់ការកសាងនិងពង្រឹងព្រះពុទ្ធសាសនាយ៉ាងខ្លាំងក្លា ដោយបានលើកលែងពន្ធអាករពីប្រជានុរាស្ត្រចំនួន៣ឆ្នាំថែមទៀតផង ។ ព្រះអង្គក៏ជាមហាក្សត្រដែលមានចំណេះ ដឹងខាងពុទ្ធសាសនាមួយព្រះអង្គផងដែរ ។ នៅរវាងឆ្នាំ ១៤៩៦ ព្រះអង្គបានចេញរាជបញ្ជាឲ្យគេផ្ទេរព្រះសារីរិកធាតុ ទាំងឡាយរបស់ព្រះសម្មាសម្ពុទ្ធពីចេតិយរបស់ព្រះថោងនៅអង្គរ មកតម្កល់នៅចេតិយថ្មីនៅភូមិខ្វាវព្រះធាតុ នៅជិតភ្នំ សន្ទុក ខេត្តកំពង់ធំវិញ ។

ក្រោយពេលព្រះបាទអង្គចន្ទសោយទីវង្គតទៅ ដោយគ្មានរាជបុត្រស្នងរាជ្យ ប្រទេសអណ្ណាមបានឆ្លៀតឱកាស លូកដៃចូលក្នុងកិច្ចការរាជវាំងខ្មែរ ដោយបានលើករាជបុត្រីមួយអង្គរបស់ព្រះអង្គចន្ទ ព្រះនាម អង្គម៉ី ឲ្យឡើងសោយ រាជ្យស្នងព្រះបិតា ។ ឯប្រទេសអណ្ណាមក៏ឆ្លៀតឱកាសគ្រប់គ្រងប្រទេសកម្ពុជាតែម្ដងទៅ តាមរយៈការចាត់បញ្ចូនមេទ័ព មួយរូបឈ្មោះ ទ្រឿង មិញយ៉ាង ឲ្យមកគ្រប់គ្រងមើលការខុសត្រូវនៅកម្ពុជា ។ គោលនយោបាយវៀតណាមភាវូបនីយ កម្មត្រូវបានចាប់ផ្ដើមធ្វើនៅទូទាំងប្រទេសកម្ពុជា ដោយដាក់បញ្ចូលនៅទំនៀមទម្លាប់ប្រពៃណីដែលនាំមកពីវៀតណាម ជំនួសឲ្យទំនៀមទម្លាប់ប្រពៃណីខ្មែរទាំងអស់ ។ វត្តអារាម គម្ពីដីកា និងព្រះសង្ឃរងការបំពានដោយការបំផ្លាញ និងធ្វើ គុតព្រះសង្ឃ ។ ការងើបបះបោរកើតមានជាញឹកញាប់ប្រឆាំងនឹងវត្តមានអណ្ណាម និងការធ្វើទុក្ខបុកម្នេញលើព្រះពុទ្ធ សាសនា ក៏ដូចជាប្រជាជនខ្មែរទូទាំងប្រទេស ។ គ្រានោះមានឧកញ៉ាម្នាក់បាននិយាយថា «យើងសប្បាយនឹងសម្លាប់ ជនជាតិយួន យើងលែងខ្លាចពួកយួនទៀតហើយ គ្រប់សមរភូមិរបស់យើង ពួកយើងបានចងចាំជានិច្ចនូវព្រះត្រៃ សរណគមន៍ គឺព្រះពុទ្ធ ព្រះធម៌​ និងព្រះសង្ឃ» (ឆាណ្ឌល័រ, ១៩៧៣, ទំ.១៥៤) ។ រហូតមកដល់រជ្ជកាលរបស់ ព្រះអង្គដួង ទើបគេសង្កេតឃើញថាសង្គមខ្មែរ ហាក់ដូចជាទទួលបានសន្តិភាព និងការអភិវឌ្ឍលើគ្រប់វិស័យឡើងវិញ ក្នុងព្រះពុទ្ធសាសនាក៏ត្រូវបានស្ដារនិងពង្រឹងពង្រីកឡើងវិញផងដែរ ។ ទីអារាមដែលខូចខាតដោយសារការបំផ្លាញ ដោយសង្គ្រាម និងដោយហេតុផងផ្សេងៗត្រូវបានជួសជុល និងកសាងឡើងវិញក្រោមព្រះរាជូបត្ថម្ភរបស់ព្រះអង្គដួង ផ្ទាល់ ក៏ដូចជាក្រោមការជួយឧបត្ថម្ភរបស់មន្ត្រីរាជការទាំងឡាយដែលមានធនធានផងដែរ ។ គេបានរៀបរាប់ថា នៅឆ្នាំ ១៨៥៤ ព្រះបាទសម្ដេចព្រះហរិរក្សរាមាឥស្សរាធិបតីបានទ្រង់ឈ្វេងយល់ថា ក្នុងក្រុងកម្ពុជាធិបតី ព្រះពុទ្ធសាសនា បានទ្រុឌទ្រោមចុះ និងមិនច្បាស់លាស់ផង ត្បិតព្រះត្រៃបិដកពុំមាន ព្រះសូត្រក៏ពុំមាន សម្រាប់ការរៀនសូត្រ ទើបព្រះអង្គបានប្រជុំសេនាបតីនាម៉ឺនសព្វមុខមន្ត្រី ត្រាស់ថា គួរចាត់មន្ត្រី១រូប ឬអញ្ជើញព្រះរាជសារទៅស្រុកសៀម ក្រាបបង្គំទូលស្ដេចសៀម ព្រះចមក្លាវ (រាមាទី៤) ដើម្បីសូមទ្រង់តាំងព្រះត្រៃបិដក និងគណៈធម្មយុត្តក្នុងនគរខ្មែរ ដោយនិមន្តមហា ប៉ាន ឲ្យទំនុកបម្រុងព្រះពុទ្ធសាសនាបានថ្កុំថ្កើងរុងរឿងតរៀងទៅ ។[1] អវត្តមាននៃព្រះត្រៃបិដកនៅ ប្រទេសកម្ពុជា ត្រង់ចំណុចនេះ ប្រហែលមិនមែនជាលទ្ធផលដែលកើតឡើងដោយសារតែសង្គ្រាមជាច្រើនសតវត្សរ៍ យ៉ាងសាមញ្ញនោះទេ ។ លោក ហ្វ្រង់ស្វា ប៊ីហ្សូត៍ បានអះអាងថា មុនការស្នើសុំរបស់ព្រះអង្គដួង នៅពាក់កណ្ដាល សតវត្សទី ១៩ នោះ នៅក្នុងប្រទេសកម្ពុជាប្រហែលជាគេមិនធ្លាប់បានយកព្រះត្រៃបិដកមកប្រើ ឬក៏មិនស្គាល់ព្រះត្រៃ បិដកទាំងស្រុងពីដើមដល់ ចប់ ។ ទោះបីគេបានប្រើភាសាបាលី យ៉ាងទូលំទូលាយជាភាសាសាសនាតាំងពីសតវត្សទី ១៣ ហើយយើងឃើញមានភស្ដុតាងនៅក្នុងសិលាចារឹក ដូចជាពាក្យ «ព្រះវិន័យ»  «ព្រះអភិធម៌» និង «ព្រះសូត្រ» នៅប្រទេស កម្ពុជាក៏ដោយ លោក ប៊ីហ្សូត៍ ឲ្យយោបល់ថា ចំណងជើងនៃ «ល្អីបី (ព្រះត្រៃបិដក)» ទំនងជាសំដៅលើ ក្បួនសម្រាប់ព្រះសង្ឃ ដែលក្នុងនោះ មានមន្តខ្លះ និងសេចក្ដីសង្ខេបដែលបានដកស្រង់ចេញពីគម្ពីរបាលី បម្រុង សម្រាប់ឲ្យព្រះសង្ឃសូត្រ ប៉ុន្តែមិនចាំបាច់សិក្សា និងយល់ពីខ្លឹមសារទេ ។ បញ្ញត្តិ និងសិក្ខាបទពុទ្ធសាសនា ដូចជា វិន័យសម្រាប់ប្រតិបត្តិនៅក្នុងវត្តជាប្រចាំថ្ងៃ ជាទូទៅ គេបានសរសេរជាអត្ថបទសម្រាយវិញ ។[2] កាលលើកឡើងរបស់ លោក ប៊ីហ្សូត៍ ទំនងជាវិភាគតែនៅស្ថានភាពមួយក្នុងសតវត្សទី១៩ ប៉ុណ្ណោះ ។

ទស្សនៈដ៏សំខាន់មួយ នៃកំណែទម្រង់ព្រះពុទ្ធសាសនា បានចាប់ផ្ដើមឡើងដោយព្រះបាទសម្ដេចព្រះហរិរក្សា រាធិបតី ដើម្បីកត់សម្គាល់ការ ចាប់ផ្ដើមរជ្ជកាលរបស់ព្រះអង្គ គឺការប្រមូលឡើងវិញនូវគម្ពីរដែលបាត់បង់ ឬត្រូវបំផ្លិច បំផ្លាញនៅពេលមានសឹកសង្គ្រាមជាមួយនឹងសៀមនិងយួន ។ ការស្ដារគម្ពីរទាំងនោះឡើងវិញ ជានិមិត្តរូបនៃសកម្ម ភាពមួយ ក្នុងការធ្វើបុណ្យកុសលសម្រាប់ទ្រង់ និងអាណាចក្ររបស់ព្រះអង្គ ហើយក៏បានបង្ហាញផងដែរនូវទសពិធ រាជធម៌របស់ព្រះអង្គ ដើម្បីលើកតម្កើង និងធ្វើឲ្យសាសនាបរិសុទ្ធ ។ នេះគឺជាកាតព្វកិច្ចរបស់ព្រះអង្គ ដើម្បីការពារព្រះ ធម៌ តាមរយៈឥរិយាបថគំរូផ្ទាល់របស់ព្រះអង្គ ក្នុងការឧបត្ថម្ភព្រះសង្ឃ និងការយកចិត្តទុកដាក់ចំពោះគម្ពីរធម៌ ។[3] ការធ្វើកំណែទម្រង់ព្រះពុទ្ធសាសនានៅឆ្នាំ ១៩០០ នោះ គឺជាលទ្ធផលនៃការធ្វើកំណែទម្រង់ក្នុងរជ្ជកាលព្រះបាទ សម្ដេចព្រះអង្គដួងនេះឯង ។ តាមពិតកំណែទម្រង់ព្រះពុទ្ធសាសនានេះមានជាដំបូងនៅប្រទេសសៀម ក្នុងរជ្ជកាល ព្រះបាទចមក្លាវ (រាមាទី៤) ព្រោះតែព្រះអង្គកើតព្រះទ័យខ្វល់ខ្វាយអំពីសាសនាមួយនេះ ដើម្បីបង្កើតឲ្យមានភាព បរិសុទ្ធឡើងវិញ ។ លោក ស្ដាន់លេយ៍ តាំបៀហ៍ បានរៀបរាប់ពីគំនិតនោះថា ជា «អត្ថបទធម៌អាថ៌និយម» ដែលជាពាក្យមួយគាត់ប្រើ ដើម្បីពិពណ៌នាពីការខ្វល់ខ្វាយរបស់ព្រះមង្កុដ (ព្រះចមក្លាវ ឬរាមាទី ៤) «[…] ក្នុងការ ស្វែងរកព្រះត្រៃបិដក ដើម្បីយល់ដឹងនូវសេចក្ដីពិតប្រាកដ បោះបង់ចោលនូវជំនឿក្លែងបន្លំ និងមន្តអាគមឱម អាម […]» ។[4]

នៅក្នុងរជ្ជកាលព្រះបាទអង្គដួង ព្រះពុទ្ធសាសនាមានការអភិវឌ្ឍណាស់ ក្រោមព្រះរាជូបត្ថម្ភរបស់ព្រះអង្គ ផ្ទាល់ ក៏ដូចជាការចូលរួមពីសំណាក់មន្ត្រីរាជការគ្រប់លំដាប់ថ្នាក់ ព្រមទាំងប្រជាជនខ្មែរទូទៅដែលជាពុទ្ធបរិស័ទចំណុះ ជើងវត្តជិតឆ្ងាយផងដែរ ។ (ចប់ដោយសង្ខេប)

រៀបរៀងដោយ ៖ សេង សុវណ្ណដារ៉ា

(រក្សាសិទ្ធិគ្រប់យ៉ាង)

ឯកសារពិគ្រោះ ៖

១. អាដេម៉ារ ឡឺក្លែរ, ​ប្រវត្តិសាស្រ្ដប្រទេសកម្ពុជា, ចាប់តាំងពីសតវត្សទី ១ នៃគ្រឹះសករាជរហូតមក, ប៉ារីស, បណ្ណាគារប៉ូលហ្កឺតនែរ, ឆ្នាំ ១៩១៤, ប្រែសម្រួលដោយ  ទេព ម៉េងឃាង ហៅ ទីឃាយុ, បណ្ណាគារអង្គរ, បោះពុម្ពលើកទី ២, ២០០៦ ។

២. ត្រឹង ងា, ​ប្រវត្តិសាស្រ្ដត្រឹងងា, ប្រវត្តិសាស្រ្ដខ្មែរ ភាគ ១ និងភាគ ២,​ សម្រាប់មធ្យមសិក្សា​ និងឧត្តមសិក្សា, ភ្នំពេញ, ១៩៧៣ ។

៣. ពង្សាវតារនៃប្រទេសកម្ពុជា,​ ក្រសួងសិក្សាធិការ, ភ្នំពេញ, រោងពុម្ពព្រះបរមរាជវាំង, ១៩៥២ ។

៤. វង់ សុធារ៉ា និងណុប សុខា, ​ប្រវត្តិសាស្រ្ដខ្មែរ, សម្រាប់សិក្សាថ្នាក់មូលដ្ឋាន, ភ្នំពេញ, ឆ្នាំសិក្សា ២០១០-២០១១ ។

៥.​ ប៉ែន នុត, ​ប្រវត្តិសាស្រ្ដសង្ខេបអំពីទំនាក់ទំនងខ្មែរសៀម, ភ្នំពេញ, ១៩៥៨ ។

៦. ជួន ច័ន្ទដារី, ចាន់ ប៉ុន្នី, ដៀប សុផល, ស្រ៊ុន ប៊ុណ្ណារិទ្ធិ, ​ប្រវត្តិសាស្រ្ដប្រទេសកម្ពុជា, កម្មវិធីសិក្សា ថ្នាក់ឆ្នាំសិក្សាមូលដ្ឋាន, សាកលវិទ្យាល័យជាតិគ្រប់គ្រង, ឯកសារប្រើប្រាស់ផ្ទៃក្នុង, ភ្នំពេញ, ២០០៥ ។

៧. ឃីង ហុកឌី, ​សុត្ដន្ដប្រីជាឥន្ទ និងស្នាដៃ, គ្រឹះស្ថានបោះពុម្ពផ្សាយអង្គរ, ភ្នំពេញ, ២០១២ ។

៨. សាគូ សាមុត, ​វិរជន និងប្រវត្តិសាស្រ្ដកម្ពុជា, HOMMES ET HISTOIRE DU CAMBODGE, ( សរសេរជាភាសាបារាំង ), គ្រឹះស្ថានបោះពុម្ពផ្សាយអង្គរ, ភ្នំពេញ, ២០១២ ។

៩. អេង សុត, ​ឯកសារមហាបុរសខ្មែរ, ភ្នំពេញ, ............. ។

១០. ដេវិឌ​ វ៉្យាត, ប្រវត្តិសាស្រ្ដថៃ,​ បកប្រែដោយ ថុល ឌីណា និងឈាត ស្រ៊ាង, គ្រឹះស្ថានបោះពុម្ព ផ្សាយនគរវត្ត,​ ភ្នំពេញ, ២០១១ ។

១១. សម័យឧដុង្គ, Wikipedia ។

១២. អ្នកស្រីត្រឹងងា, ​អរិយធម៌ខ្មែរ សំរាប់ថ្នាក់ទីបញ្ចប់គ្រប់ផ្នែក, បោះពុម្ពលើកទី ៣, ភ្នំពេញ, ១៩៧៥ ។

១៣. ហួត រេចសួ, ​អត្ថាធិប្បាយវប្បធម៌អរិយធម៌ខ្មែរទូទៅ, សំរាប់ថ្នាក់បញ្ចប់ និងថ្នាក់ឧត្តម, ភ្នំពេញ, ២០០០ ។

១៤. សុង​ ស៊ីវ, ​ចលនាអរិយធម៌, ភាគ ១ និង២, ភ្នំពេញ,​ បោះពុម្ពលើកទី ១, ១៩៧១ ។

១៥. ស សារុន, ​អត្ថាធិប្បាយទស្សនៈវិជ្ជា, សម្រាប់ថ្នាក់បញ្ចប់ និងថ្នាក់ឧត្តមសិក្សា, ភ្នំពេញ, ១៩៧៤ ។

១៦.​ ស សារុន, ​វប្បធម៌ និងអរិយធម៌ខ្មែរ, សម្រាប់ថ្នាក់បញ្ចប់ ថ្នាក់ត្រៀមនៃឧត្តមសិក្សា, ភាគ ១ និង២, បណ្ណាគារពន្លឺវិទ្យា,  ១៩៧០ ។

១៧. យិន គឹមវាណ, ​ប្រភពវប្បធម៌ អរិយធម៌ ចរិតខ្មែរ, មូលនិធិព្រះត្រៃបិដក, បោះពុម្ពលើកទី ១, ២០១០។

១៨. ខ្លូត ធីតា, ទស្សនវិជ្ជាខ្មែរសម័យចតុមុខ លង្វែក ឧដុង្គ និងបារាំង, ភ្នំពេញ, ២០១១ ។

១៩. លាង ហាប់អាន, ​សិក្សាប្រវត្តិអក្សរសាស្រ្ដខ្មែរ, សម័យនគរភ្នំ ដល់សម័យឧដុង្គ ( សតវត្សទី ១ ដល់ឆ្នាំ ១៨៥៩ ), បណ្ណាគារ គីម អេង, ភ្នំពេញ, ១៩៦៧ ។

២០. សូរ អឿ, ប្រវត្តិសាស្ត្រព្រះរាជាណាចក្រកម្ពុជា ជាមួយអណ្ណាម និងសៀម ចាប់ពីសតវត្សទី ១៦ ។

២១. ដេវិឌ ឆាណ្ឌល័រ, ​ប្រវត្តិសាស្ត្រខ្មែរ, បកប្រែដោយ ជិន ចន្នា, ប្រាក់ សុវណ្ណរ៉ា, ម៉ម វណ្ណារី, សេង សោត, បោះផ្សាយដោយ មជ្ឈមណ្ឌលខេមរសិក្សា, ២០០៥ ។

២២.អៀន ហ៊ែរីស, ប្រវត្តិ និងការប្រតិបត្តិព្រះពុទ្ធសាសនានៅប្រទេសកម្ពុជា, ភាគទី១, បកប្រែដោយ កញ្ញា ជុំ គន្ធា, លោក ហេង ស្រ៊ាង និងលោកសាន ផល្លា, គ្រឹះស្ថានបោះពុម្ពផ្សាយនគរវត្ត, ២០១០ ។

២៣.សិក្សាចក្រ, លេខ ៨‑៩, មជ្ឈមណ្ឌលខេមរសិក្សា, ២០០៦‑២០០៧ ។

២៤.សម្ដេចក្រុមព្រះ ស៊ីសុវត្ថិ មុនីរ៉េត, ព្រះពុទ្ធសាសនា, ការសាកល្បងពិចារណាឲ្យយល់ជាក់, ប្រែសម្រួលដោយ សម ថាំង, ១៩៦៧ ។

២៥.ហួត តាត, ព្រះពុទ្ធសាសនានៅប្រទេសកម្ពុជា, សង្ខេប, ពុទ្ធសាសនបណ្ឌិត្យ, ១៩៧០ ។

២៦.ប៉ាង ខាត់, ប្រវត្តិពុទ្ធសាសនានៅប្រទេសកម្ពុជា, ពុទ្ធសាសនបណ្ឌិត្យ, ១៩៦១ ។

២៧.សម ញាណ, ប្រវត្តិព្រះពុទ្ធសាសនា ដែលផ្សាយចូលមកប្រទេសកម្ពុជា, ១៩៥៧ ។

២៨.ភិក្ខុ ងិន ភេន, ហីនយាន មហាយាន, លើកទី១, ២០០៧ ។

---

[1] អាន ហែនស៊ែន, ការកែទម្រង់ឆ្ពោះទៅរកទំនើបនិយមក្នុងប្រវត្តិពុទ្ធសាសនាខ្មែរ, សិក្សាចក្រ, លេខ៨‑៩, ទំព័រ ១៥៦‑១៥៧ ។

[2] អាន ហែនស៊ែន, ការកែទម្រង់ឆ្ពោះទៅរកទំនើបនិយមក្នុងប្រវត្តិពុទ្ធសាសនាខ្មែរ, សិក្សាចក្រ, លេខ៨‑៩, ទំព័រ ១៥៧ ។

[3] អាន ហែនស៊ែន, ការកែទម្រង់ឆ្ពោះទៅរកទំនើបនិយមក្នុងប្រវត្តិពុទ្ធសាសនាខ្មែរ, សិក្សាចក្រ, លេខ៨‑៩, ទំព័រ ១៥៦ ។

[4] អាន ហែនស៊ែន, ការកែទម្រង់ឆ្ពោះទៅរកទំនើបនិយមក្នុងប្រវត្តិពុទ្ធសាសនាខ្មែរ, សិក្សាចក្រ, លេខ៨‑៩, ទំព័រ ១៥៩ ។